Mariusz M Les Fantastyka socjologiczna Polish social SF

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
.Narrator ukrywa się jak zręczny polityk manipulator.Wie-koordynatora.Propozycja Stanzela jest nowsza, ale wydaje się tylko maskować podskórnewątpliwości.Podobne stanowisko zajmuje Adam Kulawik proponujący w swojej Poetycetypologię narracji, w której w ramach kategorii narrator autorski (zrównany termino-logicznie z auktorialnym) hierarchizuje podtypy w następującym porządku: 1.Narratorwszechwiedzący, 2.Narrator z wiedzą pozornie ograniczoną o tym, co dzieje się w świecieprzedstawionym, 3.Narrator będący obserwatorem interpretującym i oceniającym zaszło-ści świata przedstawionego, 4.Narrator neutralny, którego opowieść zaledwie rejestrujefakty, 5.Narrator, który organizuje narrację w ten sposób, że punkt widzenia �przenoszo-ny jest� z postaci na postać [.], 6.Narrator, którego punkt obserwacyjny sytuowany jestw jednej postaci.A.Kulawik, Poetyka.Wstęp do teorii dzieła literackiego, wyd.trzecie,Kraków 1997, s.323.Stanzelowska narracja personalna została tu ujęta w rozbiciu napunkty 2, 5 i 6, ponieważ dominującym kryterium pozostaje wiedza narratora, a nie jej de-monstrowanie.Adam Kulawik zajmuje przy tym stanowisko radykalne, nawet kiedy ogra-niczenie wiedzy narratora do jednej postaci umieszcza w kategorii narratora autorskiego.Oba stanowiska jednak przeprowadzają ostre granice tam, gdzie mogą się rodzić napięcia.To wahanie terminologiczne i rozmaitość kryteriów odzwierciedla pole potencjalnych ma-nipulacji w literaturze utopijnej i dystopijnej.368Chodzi oczywiście o odsuwanie problematyki autorstwa poprzez mnożenie pozio-mów komunikacyjnych w dziele.Por.S.Sawicki, Między autorem a podmiotem mówią-cym, dz.cyt.Zob.także H.Markiewicz, Teorie powieści za granicą, dz.cyt.369O narratorze udramatyzowanym zob.: W.C.Booth, Rodzaje narracji, dz.cyt.211dza i władza, które posiada oraz manifestuje narrator auktorialny, sta-ją wówczas pod znakiem zapytania370.Zwykło się w takim przypadkumówić o niepełnej wiedzy narratora, o jego ograniczeniach, o k o -n i e c z n o ś c i zawierzenia wiedzy postaci, a nie decyzji i wolnościdyspozycji.Ograniczenia nie są jednak tak oczywiste jak w narracjipierwszoosobowej.Dwie powieści otwierające okres dominacji fantastyki socjologicznejoraz zapowiadające drogi jej dalszego rozwoju Wir pamięci i Obszarnieciągłości wyznaczają również funkcję auktorialnej pozycji narra-cyjnej i wskazują ograniczone możliwości ucieczki od tej pozycji lubjej maskowania.W Wirze pamięci wszechwiedza ogranicza się do technik manipu-lacji napięciem poznawczym, do regulacji tego napięcia przez suspensi zawężanie oraz poszerzanie horyzontu narracji.Zawężanie odbywa siępoprzez przyklejenie się wiedzy narratora do wiedzy postaci, nato-miast poszerzanie poprzez nagłe jej porzucenie.Zabiegi te przypomi-nają techniki filmowe.Bohater ogniskujący, na którym koncentrowałasię kamera, opuszcza kadr i w tym momencie pojawia się dodatkowa in-formacja odnarratorska, kamera nieco się spóznia z opuszczeniem scenyi dodatkowo rejestruje istotne informacje: [Colin] Nie przypuszczałjednak, że odjazd ekwipartów z równą uwagą obserwował ktoś jeszcze(WP, 227).O tym, że Matildę ktoś śledzi, dowiadujemy się nie na podsta-wie jej przeczuć, lecz z wiedzy spoza ogniskowania: Już, już znikała zapierwszym zakrętem, gdy z podcieni szpitala wyszedł młody mężczyznai równie wolnym krokiem udał się w ślad za nią (WP, 17).Tego typuchwyty, pojawiające się w momentach wygaszania scen, mają zadaniaczysto konstrukcyjne, ale przy okazji podważają zaufanie do ognisko-wania personalnego.W pózniejszych powieściach Wnuka-Lipińskiegochwyt ten będzie stosowany znacznie oszczędniej, ale pojawi się jeszcze370Poza tym: Jeśli wezmiemy pod uwagę konwencję epicką, jaką jest wykraczaniepoza zakres wiedzy dostępnej potocznemu doświadczeniu i szczegółowa znajomość prze-szłości bohatera, a zwłaszcza jego przeżyć wewnętrznych, to wszechwiedzący jest zarównoautor powieści balzakowskiej, jak i twórca operujący techniką �strumienia świadomości�,przy czym ten ostatni wydaje się nawet górować zakresem i głębią informacji nad swympoprzednikiem.S.Eile, Zwiatopogląd powieści, dz.cyt., s.67.212w Mordzie założycielskim: Zniknęli w przecznicy.Wówczas od spowi-tego mrokiem postumentu pomnika oderwała się jakaś postać i podążyłaich śladem , Od tłumu odłączył się jeden lovitt i zaczął spiesznie się od-dalać.Nikt nie zwrócił na to uwagi (MZ, 36, 117).Podobnie paralelew technice filmowej wydaje się posiadać ten najazd kamery :Na początku konurbacji, tam gdzie strzelista sylwetka centrum rozpełzasię w mrowie niskiej nadbrzeżnej zabudowy, stał domek podobny z pozoru dotysięcy innych, a jednak niezupełnie taki sam.W narożnym pokoju wszyst-kie okna były zasłonięte ciężkimi storami, jakby jego mieszkańcy zapomnielio słonecznym poranku.W domku tym jednak nikt nie spał.W tymże narożnympokoju przy prostokątnym stole z pomarańczowego plastyku siedziało dwóchmężczyzn, zaś trzeci chodził nerwowo po pokoju.(WP, 21)Wir pamięci zapowiada już podstawowe napięcia, korzystając z wy-gody wszechwiedzy, jej eksponowanie ograniczając jednak do momen-tów spojenia poszczególnych fragmentów ogniskujących, wypełnianiaszczelin.Nawet wtedy często osłabiana jest przez niepewność, nabierającrysów nieśmiałości: Mniej więcej w tym samym czasie. (WP, 13, 55).Narrator delikatnie ingeruje w naturalną kompozycję (linearną i chro-nologiczną taka będzie zdecydowanie dominować w fantastyce socjo-logicznej), za pomocą niewielkich przesunięć regresji, opisu wydarzeńz innej perspektywy, zawieszeń wiedzy, retardacji (cięcia np.WP, 142),suspensu, antycypacji.Gdy warstwa ideologiczna stanie się w pózniej-szych powieściach wyrazniejsza niż w pierwszej części trylogii socjolo-gicznej (powieści uważanej przede wszystkim za sensacyjną), napięciawprowadzane przez auktorialność staną się jeszcze bardziej widoczne.Druga z wymienionych powieści, Obszar nieciągłości, wprowadzainteresujący model fikcjonalnego alibi dla perspektywy auktorialnej.Wiąże się z tym odkrycie, że perspektywa ta, przede wszystkim dzię-ki wyznaczaniu spójności i celowości kompozycji, jeśli pozostaje tylkostrukturalną potencjalnością, pozostawia puste pole władzy ostatecz-nej, wymagające dopełnienia371.Narracja auktorialna (bądz jej elemen-ty) okazuje się protezą, czymś zewnętrznym, ale koniecznym.371J.Culler, Omniscience, dz.cyt.; G.Olson, Reconsidering Unreliability: Fallibleand Untrustworthy Narrators, Narrative 2003, nr 1.213Widok z wysoka często ma wewnątrzfikcyjne alibi, jest przedmio-tem literackiej gry.Taką właśnie podejrzliwość wywołuje w czytelnikupoczątkowa partia Obszaru nieciągłości:Obiekt tak szybko rosnący w soczewkach może być tylko miastem.Miej-scem życia niewielkich, dziwnych istot, które swój ograniczony światek uważa-ją za odrębną, niepowtarzalną w całym bodaj kosmosie aglomerację przedsta-wicieli jakiejkolwiek rasy.Miastem smutnych domów.Zazwyczaj strzeliste, śmiało wbite w niebo budowle kojarzą się obserwato-rowi z rozmachem i mocą, lecz to miasto wyglądało inaczej.Zupełnie inaczej.Wystarczyło zbliżyć się, by zauważyć [.].Nie zazdroszczę im tych nietrwałych, ulotnych chwil sukcesów i uśmiechówtak, jak nie zazdrościłbym głupcowi nie znającemu swej ułomności [ Pobierz całość w formacie PDF ]